29.01.2015 tarihli Resmî Gazete'de yayımlanan “Perakende Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun” (“Kanun”) ve 28.05.2020 tarihli Resmî Gazete'de yayımlanan "Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu Yönetmeliği" (“Yönetmelik”) kapsamında perakende işletmelerin açılış ve faaliyete geçiş işlemlerinin kolaylaştırılması, perakende ticaretin serbest piyasa ortamında etkin ve sürdürülebilir rekabet şartlarına göre yapılması, tüketicinin korunması, perakende işletmelerin dengeli bir şekilde büyüme ve gelişmesinin sağlanması ve perakende işletmelerin faaliyetleri ile bunların birbirleri, üretici ve tedarikçilerle ilişkileri düzenlenmiştir. Yönetmelik ile, Bakanlık, uygulamada oluşan tereddütleri gidermeye, ortaya çıkan sorunlar ve şikâyetlerle ilgili olarak üretici, tedarikçi ve perakende işletmelerde denetim yapmaya, ilgili kişi, kurum ve kuruluşlardan her türlü bilgi ve belgeyi talep etmeye yetkili hale gelmiştir.
Bu doğrultuda da işbu makalemizde mevzuat hükümleri doğrultusunda restoran ve kafe gibi işletmelerin haksız fiyat artışı denetimi kapsamına girip girmediği, gerçekleşebilecek olası denetimlerin öncelikli olarak hangi işletmelerde uygulanabileceği ve söz konusu denetimler sırasında Bakanlık’ın yükümlülükleri ayrı ayrı ve detaylı bir şekilde incelenecektir.
Perakende Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun’un (“Kanun”) EK Madde 1 “ (1) Üretici, tedarikçi ve perakende işletmeler tarafından bir mal veya hizmetin satış fiyatında fahiş artış yapılamaz.” düzenlemesiyle üretici, tedarikçi ve perakende işletmeler tarafından satışa sunulan mal ve hizmetlerin fiyatlandırmasında haksız bir şekilde olması gerekenden daha fazla bir artış yapılamayacağı kural altına alınmıştır. Fahiş fiyat artışının tanımı ve kapsamına nelerin girdiği ise Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu Yönetmeliği’nin (“Yönetmelik”) 3/ç maddesinde şu şekilde düzenlenmiştir;
“ç) Fahiş fiyat artışı: Olağanüstü hal, afet ve ekonomik dalgalanma dönemleri ile diğer acil durumlarda üretici, tedarikçi ve perakende işletmeler tarafından satışa sunulan ve kamunun beslenme, sağlıklı yaşama ve korunma gibi temel ihtiyaçlarını karşılamak için zorunlu olan mal ve hizmetlerin fiyatında girdi ve diğer üretim maliyetlerindeki artış gibi haklı bir sebebe dayanmaksızın yapılan aşırı ve adil olmayan artışı ifade eder”.
İşbu düzenlemeden anlaşıldığı üzere fahiş fiyat artışı; kamunun temel ihtiyacını karşılamak üzere zorunlu olan mal ve hizmetlerin fiyatlarında gerçekleştirilen ve haklı sebebe dayanmayan fiyat artışıdır. Bununla birlikte mevzuatta işbu zorunlu mal ve hizmetlerin neler olabileceğine ilişkin bir tanım yapılmamış, herhangi bir sınır çizilmemiş ve tanımın ucu açık bırakılmıştır. Günümüzde gerçekleştirilen denetimler dikkate alındığında saha denetçilerinin Yönetmelik’in düzenlenme amacını geniş yorumlayarak her ürün ve hizmet özelinde denetim gerçekleştirebildikleri görülmektedir.
Kanun uyarınca aynı zamanda üretici, tedarikçi ve perakende işletmelerin fahiş fiyat artışı uygulamalarına yönelik düzenlemeler yapmak, gerektiğinde denetim ve incelemelerde bulunarak idari para cezası uygulamak ve her türlü tedbiri almak amacıyla bir haksız fiyat denetleme kurulu (“Kurul”) oluşturulmasına karar verilmiştir. Kurul’un asıl amacı fahiş fiyat artışı ve stokçuluk uygulamalarına karşı piyasa dengesini ve tüketicileri korumaya yönelik gerekli tedbirleri almak ve bunların uygulanmasını sağlamaktır. Bu amacı yerine getirebilmek için Kurul; fahiş fiyat artışı ve stokçuluk uygulamaları ile ilgili denetim ve incelemeler yapmak veya yaptırmakta olduğu gibi gerekli hallerde, bu denetim ve incelemelere ilişkin üretici, tedarikçi ve perakende işletmenin savunmasını almak veya alınmasını sağlamaktadır.
Yönetmelik’in amacı üretici, tedarikçi ve perakende işletmelerin fahiş fiyat artışı ve stokçuluk uygulamalarının denetlenmesine ve idari para cezalarının uygulanmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemektir. Yönetmelik’in 3. maddesinde;
olarak tanımlanmış olup bu tanımlar kapsamında ilgili işletmelerin Kurul tarafından re’sen veya şikayet üzerine denetlenmesi mümkündür. Tanım hükmü değerlendirilecek olunursa “perakende ticaret ile uğraşan diğer ticari işletmeler” denilmek sureti ile denetlenmesi mümkün olabilecek işletmelerin kapsamı işbu düzenleme ile oldukça geniş şekilde tutulmuş haldedir.
Yukarıda yapmış olduğumuz mevzuat açıklamaları dikkate alındığında; fahiş fiyat artışı denetimlerinin üretici, tedarikçi ve perakende işletmeleri kapsadığı ve kamunun temel ihtiyaçlarını karşılamak için zorunlu olan mal ve hizmetlere ilişkin denetim yapılmasının mümkün olduğu söylenebilecektir. Nitekim günümüzde gerçekleşmekte olan denetimler ve işbu denetimler sonucunda uygulanmakta olan yaptırımlar değerlendirildiğinde denetimlerin ve yaptırımların merkezinde temel gıda ürünlerinin satışlarını yapmakta olan perakende işletmelerin yer aldığı görülmektedir.
İlgili mevzuat düzenlemeleri ve bu düzenlemelerin amacı dikkate alındığında; kafe ve restoran gibi işletmelerde “kamunun temel ihtiyacını karşılamak amacıyla” bir mal ve hizmet satışı yapılmadığı için bu işletmeler özelinde fahiş fiyat denetimi yapılmasının yerinde olmadığı değerlendirilmektedir. Örnek vererek açıklamak gerekirse; market olarak hareket eden bir perakende işletmede yapılan su satışlarında fahiş fiyat denetimi yapılması olağanken fine dining restoranında yapılan su satışında fahiş fiyat denetimi yapılması abesle iştigal olacaktır. Zira; tüketiciler marketlerden temel gıda ihtiyaçlarını gidermek amacıyla alışveriş yapmakta iken restoran ve kafelere temel gıda ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla değil de yemek sektöründe bir hizmet almak amacıyla gitmektedirler. Ancak Bakanlık ve Kurul yetkilileri tarafından mevzuatın geniş yorumlanması neticesinde restoran ve kafe gibi işletmeler özelinde de denetim gerçekleştirilmesi riskinin mevcut olduğunu söylemek gerekir.
Denetimde talep edilecek bilgi/belgelerin ne olması gerektiğine ilişkin mevzuatta açık bir düzenleme yer almamakla birlikte yetkililer Kurul’a değerlendirmelerini sunmak üzere yeterli incelemeyi yapabilmek adına işletmelerden bilgi/belge taleplerinde bulunabilmektedirler. Denetim sırasında yetkililer tarafından aşağıdaki hususların hepsi bir arada talep edilebileceği gibi yetkililerin taleplerinde farklılıklar da olabilmektedir.
• Son iki/üç veya altı aya kadar ürüne ait alış fiyatları ve faturaları
• Son iki/üç veya altı aya kadar ürüne ait satış fiyatları ve faturaları
• Ürünün satışının yapıldığı iş yerinin satış alanını belirtir metrekare bilgisi
• Ürünün satışının yapıldığı iş yerinin yıllık cirosu
• Ürünün satışının yapıldığı iş yerinde çalışmakta olan personel sayısı
• Ürünün aylık/yıllık bazda satış hasılatı ve satış miktarı
Bu noktada önemle belirtmek gerekir ki restoran ve kafelerde gerçekleştirilebilecek olası denetimlerde ürünlerin satış fiyatlarının sorgulanmasından ziyade ilgili üründe gerçekleşmiş olan olası fiyat artışlarının gerekçesi sorgulanmaktadır. Denetime uğrayan restoran ve kafelerin bu artışları gerekçelendirmesi gerekmektedir. Örnek vererek açıklamak gerekirse; denetimde restoranda satışı gerçekleştirilen etin fiyatının ne sebeple X TL olarak tespit edildiği sorgulanmayacak olup etin fiyatının 29.05.2024 tarihinde fiyatı Y TL ilen hangi sebeple 29.06.2024 tarihinde X TL’ye çıkartıldığı sorgulanacaktır.
Perakende sektöründe ürün fiyatlandırmasını etkileyen unsurlar (i) ürünün vasfından kaynaklanan unsurlar, (ii) hizmetten kaynaklanan unsurlar, (iii) kamudan kaynaklanan unsurlar ve (iv) tüketiciden kaynaklanan unsurlar şeklinde dört başlık altında açıklanabilir.
|
Ürünün vasfından kaynaklanan unsurlar |
Hizmetten kaynaklanan unsurlar |
Kamudan kaynaklanan unsurlar |
Tüketiciden kaynaklanan unsurlar |
|
*Ürünün satın alma bedeli *Ürünün kalitesi *Ürünün depozito özelliği *İklim koşulları *Kar marjı *Pazarlama faaliyetleri *Lojistik faaliyetleri |
*Personel giderleri * Kira bedelli artışları * Elektrik, su, doğalgaz gibi tüketim giderlerine ilişkin zamlar * Lokasyon |
*Ürünün son tüketiciye arzı anına kadar geçirdiği prosedürler sırasında ödenen vergiler (gümrük vergisi vb.), * Enflasyon oranı * Vergi zamları *İhracat/ithalat yasakları |
*Arz-talep dengesindeki değişim (Örneğin alkol içeren dezenfektan ürünlerinin satışının artması ile birlikte ürünün ham maddesi olan alkolün tedariği güçleşmiş, bu sebeple alkol fiyatlarında artış meydana gelmiştir.) |
Fiyat artışlarının yukarıda sayılı (Örnek olarak sayılmış olup sınırlı sayıda değildir.) hususlar ile temellendirilmesi halinde fiyat artışlarının fahiş olarak değerlendirilmemesi gerekecektir. Hal böyle iken denetim sonrası yapılacak savunmalarda bu hususlara değinilmesi önem arz etmektedir.
Resen veya şikâyet üzerine yapılan denetimlerde; Bakanlık, il müdürlüğü veya yetkili idare tarafından üretici, tedarikçi ve perakende işletmeye denetimin yapıldığı günden başlamak üzere yedi günden az olmamak kaydıyla savunma süresi vermektedir. Bazı denetimlerde denetim sırasında yetkililer tarafından sözlü olarak yedi günden uzun bir süre verilmesi mümkün olduğundan denetim tutanaklarının teslim alındığı sırada yetkililerce verilmiş olan sürenin ne olduğunun net bir şekilde öğrenilmesi gerekmektedir. Verilen sürenin talep halinde bir defaya mahsus yedi güne kadar uzatılması da mümkündür.
Yukarıda da izah edildiği üzere fahiş fiyat denetimlerinde işletmelerden belirli tarih aralığı için bilgi ve belge talep edilebilmektedir. Genellikle denetim tarihinden önceki 3 aylık süreç için mal ve hizmetlerde yapılan fiyat artışları incelenmekte ve değerlendirilmektedir. Ancak işbu bilgi ve belge talep edilen aylara ilişkin belirtmiş olduğumuz 3 aylık süre mevcut tecrübelerimiz doğrultusunda belirlenmiş olup mevzuatta belirlenen bir süre olmadığından denetime gelen görevliler tarafından bu süre farklı bir şekilde belirlenebilecektir. Bu kapsamda talep edilen aylara ilişkin olarak aylık alış ve satış faturaları, ürün maliyetleri, yıllık ciro gibi unsurlar incelenmekte ve karşılaştırılmaktadır. İşbu incelemeler sırasında hangi orandaki artışların fahiş fiyat artışı olarak kabul edildiğine ilişkin mevzuatta kesin bir düzenleme yer almamakla birlikte; alınan kararlardan ve Kurul açıklamalarından, denetim yapılan tarih ile bilgi ve belge talep edilen dönem aralığında ürün fiyatlarında yapılan %15 oranında bir artış, “fahiş” olarak kabul edilmektedir. Örnek vermek gerekirse; 30.06.2024 tarihinde yapılan bir denetime konu ürün için bu ürüne yönelik 30.03.2024-30.06.2024 tarih aralığına ilişkin bilgi ve belge talep edilebilecektir. Bu durumda ilgili ürünün 30.03.2024 tarihi ile 30.06.2024 tarih aralığındaki fiyatı incelenecek ve ürün fiyatında %15 oranından fazla bir artış var ise ve bu artışın sebebi açıklanamazsa fahiş fiyat artışı yapıldığından bahisle idari yaptırım uygulanabilecektir. Ancak bu barem ülkemizin ekonomik durumu ve enflasyon oranları göz önüne alınarak güncellenebilmektedir.
Bu noktada denetime giren işletmelerin ürün ve hizmetlerine ilişkin olarak incelenmekte olan aylara ilişkin bu baremi aşan fiyat artışlarına bir gerekçe, dayanak göstermesi gerekmektedir. Yukarıdaki başlığımızda da detaylıca yer vermiş olduğumuz üzere dayanak oluşturabilecek unsurlara tekrardan örnek verilmesi gerekirse; fiyat artışlarını kanıtlar nitelikte alış fiyatlarının da paralel bir artış göstermesi, mağazanın kira bedelindeki artış, çalışanların maaşlarına ilgili dönemlerde yapılan zamlar, elektrik, su gibi faturalara yapılan zamlar, vergi artışları gibi hususlar artış oranının fahiş olmadığının belirlenmesinde oldukça önem teşkil edecektir.
Denetimler sırasında mal ve hizmet satışlarında belirlenen baremin üzerinde artış sağlandığı tespit edilen ve bu durumu gider kalemleriyle gerekçelendiremeyen işletmeler idari yaptırım cezası ile karşılaşacaklardır. İşbu denetimlere ilişkin verilebilecek idari para cezasının miktarı Kanun’un 18/1(k). maddesi ile 18/5. maddesinde düzenlenmiş olup ve Yönetmelik’in 15/5 ve 15/6. maddelerinde de Kanun’da yer almakta olan düzenlemelere paralel düzenlemeler getirilmiştir. Bu kapsamda ilgili mevzuat hükümleri doğrultusunda fahiş fiyat artışı yaptığı tespit edilen işletmelere her bir aykırılık için 2024 yılı itibariyle 15.846 Türk Lirası’ndan 158.460 Türk Lirasına kadar idari para cezası tesis edilecektir. Yönetmelik kapsamında söz konusu cezalar belirlenirken fahiş fiyat artışının kapsamı, oranı, tekrarı, fiyat artışı nedeniyle elde edilen kazanç miktarı ile ilgili işletmenin ekonomik durumu gibi unsurlar dikkate alınmaktadır.
Yine fahiş fiyat artışına ilişkin idari para cezası düzenlendikten sonra işletmenin bir takvim yılı içinde yine fahiş fiyat artışı yaptığının tespit edilmesi hâlinde, her bir tekrar için bir önceki cezanın iki katı idari para cezası uygulanacaktır.
Fahiş fiyatın tanımının yapıldığı mevzuatta “dalgalanma”, “diğer acil durumlar”, “... gibi haklı bir sebep”, “aşırı ve adil olmayan artış”, “perakende ticaretle uğraşan diğer işletmeler” kavramlarına yer verilmiş olup bu kavramların içeriği belirtilmediğinden mevzuattaki tanımlarda yer alan genel ifadeler sebebiyle günümüzde perakende işletmelerin birçoğunda denetim gerçekleştirilebilmektedir. Bu noktada Kurul, denetim tarihi ile bilgi belge talep ettiği tarih aralığındaki dönem için ürün fiyatlarında %15 üzerinde bir artış yapıldığını tespit ederse öncelikle perakende işletmelerden savunma almakta; savunma yetersiz görülür ise de perakende işletmeler aleyhine idari para cezası tesis edebilmektedir.
Restoran ve kafelerde satışa sunulan mal ve hizmetin mevzuatta fahiş fiyat için yapılan tanıma dahil olmadığı; tüketicilerin restoran ve kafe gibi perakende işletmelerden mal ve hizmet satın almasının sebebinin zorunlu temel ihtiyaçlarını gidermekten ziyade; sosyalleşmek, deneyim kazanmak vs. olduğu dikkate alındığında bu işletmeler özelinde denetim yapılması bugüne kadar Kurul’un da gündemine alınmamıştı.
Ancak, son dönemde Bakanlık’ın görüşü değişmekte olup fahiş fiyat artışı denetimleri restoran ve kafelerde de yapılmaya başlanmıştır. Nitekim Kurul tarafından, 2024 yılında, fahiş fiyat artışı ve stokçuluk fiilleriyle piyasa işleyişini ve serbest rekabeti bozan, tüketicilerin mağduriyet yaşamasına sebebiyet veren uygulamalarda bulunduğu tespit edilen işletmelere toplam 103.160.995,00 TL idari para cezası uygulamış olduğu hususunda Bakanlık tarafından bilgilendirme yapılmıştır. Hal böyle iken Kurul’un denetimleri arttırması ve denetim kapsamına giren restoran ve kafe gibi işletmelerin kapsamının genişletilmesi kuvvetle muhtemeldir.
Özay Hukuk Bürosu,
Av. Tuğçe Rabia Yavuzer & Av. C. Deniz Yüksel & Av. Sinan Gürbağ