Ülkemizde yüksek derecede uzmanlık, bilgi ve birikim gerektiren proje ihtiyacının artmasıyla yükseköğretim elemanlarından danışmanlık hizmeti alınması ve projelerde yükseköğretim elemanları ile birlikte çalışılması da sık rastlanan/tercih edilen bir durum haline gelmiştir.
İşbu makalemizde yükseköğretim elemanlarının, üniversite kaynaklarını kullanarak yaptığı çalışmaları neticesindeki buluşlar ile sanayi ile işbirliği içerisinde yaptığı çalışmalarda ortaya çıkan buluşlardaki hak sahipliği değerlendirilmiştir.
Sınai Mülkiyet Kanunu’nda (“SMK”) hizmet buluşu ve serbest buluş kavramları düzenlenmiş olup buna göre yükseköğretim kurumunda yapılan bilimsel çalışmalar veya araştırmalar sonucunda gerçekleştirilen buluşlar hizmet buluşu iken bu kurumlarda gerçekleştirilmeyen buluşlar, serbest buluş olarak nitelendirilecektir. Bu kapsamda hizmet buluşlarından doğan fikri mülkiyet hakları üniversiteye ait olacaktır.
Çalışan Buluşlarına, Yükseköğretim Kurumlarında Gerçekleştirilen Buluşlara ve Kamu Destekli Projelerde Ortaya Çıkan Buluşlara Dair Yönetmelik’te (“ÇBY”) SMK’dan daha geniş olacak şekilde aşağıda belirtilen haller de yükseköğretim kurumunda geliştirilen buluş olarak sayılmaktadır:
Kurumun araç ve gereçlerinin kullanılması, kurumda gerçekleştirilen çalışmanın kapsamına girebilecek ise de yükseköğretim elemanının, yükseköğretim kurumunda edindiği deneyim ve çalışmalar sonucunda gerçekleştirilen buluşların işbu kapsama dahil edilmesi, hizmet buluşunun etki alanının aleyhe yönde genişletilmesi anlamına gelecektir.
SMK’nın “Yükseköğretim kurumlarında gerçekleştirilen buluşlar” başlıklı 121. maddesi aşağıdaki şekildedir:
(1) 2547 sayılı Kanunun 3 üncü maddesinin birinci fıkrasının (c) bendinde tanımlanan yükseköğretim kurumları ile Millî Savunma Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığına bağlı yükseköğretim kurumlarında yapılan bilimsel çalışmalar veya araştırmalar sonucunda gerçekleştirilen buluşlar için, özel kanun hükümleri ve bu madde kapsamındaki düzenlemeler saklı kalmak kaydıyla, çalışanların buluşlarına ilişkin hükümler uygulanır.
(2) Yükseköğretim kurumlarında yapılan bilimsel çalışmalar veya araştırmalar sonucunda bir buluş gerçekleştiğinde buluşu yapan, buluşunu yazılı olarak ve geciktirmeksizin yükseköğretim kurumuna bildirmekle yükümlüdür. Patent başvurusu yapılmışsa yükseköğretim kurumuna başvuru yapıldığına dair bildirim yapılır.
(3) Yükseköğretim kurumu, buluş üzerinde hak sahipliği talebinde bulunması durumunda, patent başvurusu yapmakla yükümlüdür. Aksi takdirde buluş, serbest buluş niteliği kazanır.
(4) Yükseköğretim kurumunun hak sahipliği talebine karşı buluşu yapan, buluşunun serbest buluş olduğunu ileri sürerek itiraz edebilir. Yapılan itiraz, yükseköğretim kurumu tarafından yazılı gerekçeler de belirtilerek karara bağlanır. Aksi takdirde buluş, serbest buluş niteliği kazanır.
(5) Yükseköğretim kurumlarında gerçekleştirilen buluşlar hakkında 115 inci, 116 ncı, 118 inci maddeler ile 119 uncu maddenin dördüncü fıkrası hükümleri uygulanmaz.
(6) Yükseköğretim kurumu başvurudan veya patent hakkından vazgeçmek isterse veya buluş, patent başvurusu yapıldıktan sonra serbest buluş niteliği kazanırsa, yükseköğretim kurumu öncelikle buluşu yapana başvuru veya patent hakkını devralmasını teklif eder. Buluşu yapanın teklifi kabul etmesi durumunda haklar devredilir. Bu durumda yükseköğretim kurumu, buluşu yapana patent alınması ve korunması için gerekli olan belgeleri verir. Yükseköğretim kurumu, başvuru veya patent hakkını buluşu yapana devretmesi durumunda inhisari nitelikte olmayan kullanım hakkını uygun bir bedel karşılığında saklı tutabilir. Buluşu yapanın teklifi kabul etmemesi durumunda patent başvurusu veya patent üzerindeki tasarruf yetkisi yükseköğretim kurumuna ait olur.
(7) Yükseköğretim kurumu, kusuru nedeniyle başvuru işlemlerinin veya patent hakkının sona ermesine sebep olursa buluşu yapanın uğradığı zararı tazmin etmekle yükümlüdür.
(8) Buluştan elde edilen gelirin yükseköğretim kurumu ve buluşu yapan arasındaki paylaşımı, buluşu yapana gelirin en az üçte biri verilecek şekilde belirlenir. Buluştan elde edilen gelirin yükseköğretim kurumu hissesi ilgili yükseköğretim kurumu bütçesine özgelir olarak kaydedilir ve başta bilimsel araştırmalar olmak üzere yükseköğretim kurumunun ihtiyaçlarının karşılanması için kullanılır.
(9) 2547 sayılı Kanunun 3 üncü maddesinin birinci fıkrasının (l) bendinde tanımlanan öğretim elemanları ile stajyerlerin ve öğrencilerin diğer kamu kurumları veya özel kuruluşlarla belirli bir sözleşme kapsamında yapmış oldukları çalışmalar sonucunda ortaya çıkan buluşlar üzerindeki hak sahipliğinin belirlenmesinde, diğer kanunlardaki hükümler saklı kalmak kaydıyla sözleşme hükümleri esas alınır.
(10) Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar yönetmelikle belirlenir.
İlgili maddenin vurgulanan 9. fıkrasının lafzı dikkate alındığında, fikri mülkiyet hakları sahipliğine ilişkin olarak akdedilecek sözleşmenin taraflarının kimler olacağının açıkça belirtilmediği görülmektedir. Buna karşın, yükseköğretim kurumunun ve üçüncü kişilerin katkıları ile yapılan çalışmalar sonucu ortaya çıkan buluş üzerinde tarafların hak sahipliğinin sözleşme çerçevesinde düzenlenmesi gerektiği SMK’nın lafzından açıkça anlaşılmakta olduğundan öğretim elemanının, üniversitenin altyapısını ve imkanlarını kullanarak ancak üniversiteden izinsiz olarak üçüncü kişilerle akdettiği bir sözleşme çerçevesinde bilimsel çalışmalar yürütmesi hak sahipliği konusunda uyuşmazlık doğmasına sebebiyet verebilecektir.
Açıklanan nedenle yapılacak bilimsel çalışmada yükseköğretim kurumunun imkanlarından yararlanıp yararlanılmayacağı hususları dikkate alınarak 3 taraf (yükseköğretim elemanı, üniversite ve şirket) arasındaki hak sahipliği şartlarını düzenleyen bir sözleşme akdedilmesi yerinde olabilecektir.
Yükseköğretim Kanunu’nun 58. maddesi kapsamında üniversite-sanayi işbirliği çerçevesinde sanayi alanında faaliyet gösteren şirket tarafından üniversitenin döner sermayesine ödeme yapılarak çalışmalarını sürdürebilecektir.
İlgili Kanun’un 58. maddenin (k) bendinde bu husus “Üniversite-sanayi işbirliği kapsamında araştırma ve geliştirme, tasarım ve yenilik projeleri ile faaliyetleri sonucunda elde edilen gelirler döner sermaye işletmesinin ayrı bir hesabında toplanır. Bu gelirlerden (b) fıkrası uyarınca yapılacak olan kesintiler de dâhil herhangi bir kesinti yapılmaz. Bu kapsamda görev yapan öğretim elemanına ödenecek gelirin yüzde 85’i, herhangi bir vergi kesintisi yapılmaksızın ilgili öğretim elemanına ödenir. Kalan tutar, (b) fıkrasında belirtilen işler için kullanılır. Bu kapsamda değerlendirilecek proje ve faaliyetlere, öğretim elemanının müracaatı doğrultusunda, üniversite yönetim kurulunun izni ile karar verilir.” şeklinde düzenlenmiştir.
İlgili hüküm çerçevesinde yapılan çalışmalarda hak sahipliğinin değerlendirilmesinde yukarıda ifade etmiş olduğumuz gibi, buluşun nerede ve nasıl geliştiği hususları önem taşıyacaktır. Şayet öğretim elemanı,
üniversite ile herhangi bir sözleşme akdedilmesine gerek olmaksızın sadece şirket ve öğretim elemanı arasında hak sahipliğinin şartlarını düzenleyecek bir sözleşme çerçevesinde faaliyet gerçekleştirecek ve hak sahipliği şirket ile öğretim elemanı üzerinde kalacaktır.
Gelinen noktada, yükseköğretim elemanlarının vereceği danışmanlık hizmeti kapsamında ortaya çıkabilecek buluşa ilişkin olarak üniversitenin imkanlarından yararlanılmamış ise üniversitenin fikri mülkiyet hakkı iddiasında bulunamayacağının kabulü gerekecektir; öte yandan yükseköğretim elemanı ve şirket arasındaki hak sahipliğinin detayları ise taraflar arasında akdedilecek bir sözleşme ile netleştirilmesi yerinde olacaktır.
Özay Hukuk Bürosu,
Av. Ece Çokay